Τα ελληνικά λαογραφικά παραμύθια μοιάζουν με πολύχρωμα νήματα που υφαίνουν τον πολιτιστικό ιστό του τόπου. Πίσω από τις μάγισσες, τα στοιχειά, τις βασιλοπούλες και τους δράκους, κρύβονται ιστορίες πιο παλιές απ’ όσο νομίζουμε. Ο λαϊκός λόγος μεταφέρει σοφία, φόβους, αξίες, ακόμη και ιστορικές μνήμες – αλλά σε μορφή αφηγηματικής φαντασίας.

Όμως πού ξεκινά η αλήθεια και πού αρχίζει η φαντασία; Ποιοι διαμόρφωσαν τα παραμύθια και τι μας αποκαλύπτουν για τον ελληνικό λαό;

Από στόμα σε στόμα: Η δύναμη της προφορικής παράδοσης

Πριν την εποχή των βιβλίων, των σχολείων και του διαδικτύου, η προφορική παράδοση αποτελούσε το μοναδικό μέσο εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και μετάδοσης αξιών. Οι γιαγιάδες και οι παππούδες αφηγούνταν παραμύθια γύρω από το τζάκι, κρατώντας ζωντανές μνήμες αιώνων.

Τα παραμύθια λειτουργούσαν σαν «λαϊκά πανεπιστήμια». Έδειχναν τι είναι καλό και τι κακό, τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται. Μέσα από αλληγορίες, ο λαός εξηγούσε φυσικά φαινόμενα, ερμήνευε την κοινωνική τάξη και δίδασκε τρόπους επιβίωσης σε έναν δύσκολο κόσμο.

Ταξίδι στον χρόνο: Από την αρχαιότητα μέχρι το σήμερα

Πολλά ελληνικά παραμύθια δεν γεννήθηκαν στον Μεσαίωνα ή στους νεότερους χρόνους, αλλά έχουν ρίζες στην αρχαιότητα. Μύθοι του Αισώπου, αφηγήσεις από την Οδύσσεια και τη Μυθολογία μετεξελίχθηκαν σε λαϊκές αφηγήσεις. Για παράδειγμα, ο Καλικάντζαρος που ανεβαίνει κάθε Χριστούγεννα στη γη, έχει αναφορές σε αρχαιοελληνικές δαιμονικές μορφές.

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, τα παραμύθια έγιναν εργαλείο αντίστασης. Πολλές φορές οι ήρωες – όπως ο έξυπνος φτωχός ή ο κατατρεγμένος νέος που νικά τον βασιλιά – απηχούν τον αγώνα του λαού ενάντια στην εξουσία. Οι ιστορίες λειτουργούν υπόγεια: μεταφέρουν ελπίδα και ενδυναμώνουν την ταυτότητα του καταπιεσμένου.

Οι πιο δημοφιλείς φιγούρες των ελληνικών παραμυθιών δεν είναι τέλειοι. Αντίθετα, έχουν ανθρώπινες αδυναμίες, αλλά διαθέτουν πονηριά, θάρρος και καρδιά. Είναι χαρακτήρες που δοκιμάζονται, πέφτουν, σηκώνονται και τελικά νικούν. Συχνά ξεκινούν φτωχοί και άσημοι, αλλά κερδίζουν τον σεβασμό, την αγάπη ή την ελευθερία τους.

Αυτοί οι ήρωες αντικατοπτρίζουν την ελληνική ψυχή: έναν λαό που δεν τα παρατά, ακόμα και όταν όλα φαίνονται χαμένα.

Τα ξεχασμένα μηνύματα πίσω από τις ιστορίες

Μέσα από τις γραμμές των παραμυθιών, αναδεικνύονται βαθύτερα νοήματα:

Η κακιά μάγισσα…

μπορεί να συνδέεται με  την απειλητική μητέρα ή με μία αυστηρή δασκάλα.

– Ο δράκος ή το τέρας…

μ᾽ έναν ευνουχιστικό πατέρα, ένα μεγάλο κακό παιδί στο σχολείο που το εκφοβίζει, ένα μεγάλο αδερφό που το ταλαιπωρεί και το κάνει να νιώθει θυμό.

Τότε το παιδί έχει την επιλογή μέσα απ᾽ το παραμύθι, είτε να ταυτιστεί για να εκτονώσει το θυμό του, είτε να παλέψει με το τέρας και να το νικήσει. Κάτι που στην πραγματικότητα, δε θα μπορούσε να κάνει…

– Ο γερο-σοφός…

μπορεί να είναι το πρότυπο ενός καλού παππού ή καλός θείος ή νονός που πάντα το παρηγορεί και το προστατεύει.

– Η Κοκκινοσκουφίτσα…

επίσης, μπορεί να του δείχνει πως είναι επικίνδυνο για κάποιον να παραμένει αφελής σ᾽ όλη του τη ζωή και πως με το να εμπιστευόμαστε χωρίς σκέψη, είναι σαν να παρακαλάμε να γίνουμε θύματα.

– Ο βάτραχος-πρίγκιπας…

πως όταν καταφέρει να ξεφύγει απ᾽ το «εγώ» του και κοιτάξει έξω απ᾽ το ίδιο, τότε πολλά όμορφα πράγματα μπορούν να συμβούν.

• Η σχέση της Χιονάτης με τη βασίλισσα-μητριά συμβολίζει:

τις δυσκολίες που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα σε μητέρα και κόρη. Οι περιπέτειες κι ο παρ᾽ ολίγον χαμός της Χιονάτης, φορώντας τη ζώνη και το κτενάκι, μας δείχνει μια ναρκισσιστική τάση, απ᾽ την οποία συνήθως κινδυνεύουμε αν δε μετριάσουμε.

“Η Σταχτοπούτα, ίσως έχει να κάνει με τα άγχη που βιώνει το μικρό παιδί όταν βρίσκεται σε αδελφική αντιζηλία ή όταν νιώθει πως υστερεί με βάση τα υπόλοιπα αδέλφια…”

• Ο ρόλος της γυναίκας: Από παθητική πριγκίπισσα μέχρι ενεργή πρωταγωνίστρια που νικά τον δράκο.

• Ο φόβος του αγνώστου: Τα στοιχειά και οι μάγισσες ενσαρκώνουν τις απειλές του κόσμου.

• Η αξία της εξυπνάδας: Το μυαλό νικά τη βία. Ο έξυπνος ήρωας είναι το πρότυπο του λαϊκού ανθρώπου.

• Η έννοια της μοίρας: Πολλά παραμύθια τονίζουν ότι η μοίρα δεν αλλάζει εύκολα, αλλά πάντα υπάρχει περιθώριο ανατροπής.

Το σήμερα και το αύριο των παραμυθιών

Στη σημερινή εποχή των ψηφιακών μέσων και των ταχυτήτων, τα λαογραφικά παραμύθια φαίνονται ξεχασμένα. Κι όμως, η ανάγκη για ιστορίες παραμένει. Νέοι καλλιτέχνες, συγγραφείς και θεατρικές ομάδες τα ανασύρουν, τα διασκευάζουν και τα φέρνουν κοντά στη νέα γενιά.

Η αφήγηση εξελίσσεται, αλλά ο πυρήνας μένει ίδιος: το παραμύθι μιλά για το δίκιο, την αγάπη, τη δοκιμασία και τη νίκη. Κι όσο υπάρχουν παιδιά και ενήλικες που διψούν για νόημα, τα παραμύθια θα συνεχίσουν να λέγονται – σε όποια μορφή κι αν έχουν.

Συντάκτρια  Δέσποινα Μπλάτζα –https://morfeszois.com/